ویروس موزاییک خیار (CMV) در موز: زیست‌شناسی، اپیدمیولوژی و مدیریت تلفیقی
ویروس موزاییک خیار (Cucumber Mosaic Virus؛ CMV) یکی از شایع‌ترین ویروس‌های گیاهی با دامنه میزبانی بسیار وسیع است که می‌تواند در موز علائم قابل‌توجهی ایجاد کرده و به کاهش رشد رویشی و تولید اقتصادی منجر شود. این مقاله با اتکا به منابع معتبر دانشگاهی و دستورالعمل‌های ترویجی، و با تکیه بر محتوای مرجع ارائه‌شده، به معرفی عامل، چرخه انتشار، نشانه‌شناسی در موز، عوامل تشدیدکننده، و استراتژی‌های مدیریت تلفیقی شامل کنترل‌های زراعی، به‌زراعی و شیمیایی می‌پردازد.
معرفی و اهمیت اقتصادی
– CMV از جنس Cucumovirus و خانواده Bromoviridae است؛ ژنوم آن RNA تک‌رشته‌ای با سه قطعه است و به‌علت دامنه میزبانی گسترده (بیش از هزار گونه) یکی از مهم‌ترین ویروس‌های زراعی به‌شمار می‌رود.
– در موز، آلودگی CMV با کوتولگی، کاهش سطح فتوسنتزی و عملکرد، و ماندگاری گیاه آلوده به‌عنوان مخزن ویروس، خسارت غیرمستقیم و مستقیم ایجاد می‌کند.
– با توجه به تکثیر وسیع موز با پاجوش/مواد تکثیری و کشت بافت، تضمین سلامت مواد کاشت نقشی کلیدی در پیشگیری دارد.
نشانه‌شناسی (بر پایه منبع ارائه‌شده و منابع کلاسیک)
– الگوی موزاییکی یا رگه‌های ناپیوسته کلروتیک از حاشیه تا رگبرگ میانی.
– پیچش و لوله‌ای‌شدن حاشیه برگ، دسته‌ای‌شدن برگ‌ها در تاج، و ایستایی غیرطبیعی برگ‌های جوان.
– نوارها و لکه‌های زرد-سبز روی پهنک؛ برگ‌ها باریک‌تر و کوچک‌تر از حد معمول، گیاه کوتوله و عقب‌مانده از رشد.
– در موارد پیشرفته: پاجوش‌های خشک/مرده و بروز heart rot به‌دلیل پوسیدگی برگ قلبی و بخش مرکزی شبه‌ساقه.
– گیاهان آلوده اغلب خوشه تولید نمی‌کنند و به‌عنوان مخزن ویروس باقی می‌مانند.
زیست‌شناسی و ناقلان
– CMV به‌طور مؤثر توسط شته‌ها به‌صورت غیاپایدار (non-persistent) منتقل می‌شود؛ آلودگی و انتقال در مدت کوتاهِ تغذیه ممکن است رخ دهد.
– دامنه گسترده میزبان‌های علف‌هرزی و زینتی، سبب پایداری ویروس در مزرعه و حاشیه‌ها می‌شود.
– بذور برخی میزبان‌ها می‌توانند در چرخه بقا نقش داشته باشند؛ در موز نقش اصلی با مواد تکثیری آلوده و ناقلان است.
عوامل تشدیدکننده اپیدمی
– حضور علف‌های هرز میزبان ویروس در باغ و اطراف آن.
– کشت هم‌زمان کدوئیان (خیار، کدو، کدوحلوایی) در مجاورت یا بین ردیف‌های موز که می‌توانند به‌عنوان مخزن ویروس و منبع ناقلان عمل کنند.
– نوسانات شدید دما و تنش‌های تغذیه‌ای که شدت علائم را افزایش می‌دهند و استعداد مزرعه به شیوع را بالا می‌برند.
راهبرد مدیریت تلفیقی (IPM)
کنترل‌های زراعی و به‌زراعی
– مواد کاشت عاری از ویروس: استفاده از نهال‌های کشت‌بافتی تأییدشده و فاقد ویروس.
– پایش و ریشه‌کنی: بازدید منظم مزرعه و حذف فوری بوته‌های مشکوک/آلوده از ریشه و خارج‌سازی از مزرعه برای قطع چرخه مخزن.
– بهداشت مزرعه: حذف کامل علف‌های هرز در باغ و حاشیه‌ها؛ پرهیز از کاشت کدوییان بین ردیف‌ها.
– تغذیه و مدیریت رشد: طبق مرجع، استفاده از 10 کیلوگرم کود دامی پوسیده در زمان کاشت و تکرار هر 3 ماه، 1 کیلوگرم کیک نیم، و چهار نوبت وجین با فاصله‌های دو ماهه تا 8 ماهگی. تغذیه ریزمغذی متعادل به کاهش شدت علائم کمک می‌کند.
مدیریت ناقلان
– کاهش تراکم شته‌ها کلید کنترل انتشار ثانویه است. با توجه به انتقال غیاپایدار، طغیان‌های کوتاه‌مدت شته‌ها می‌تواند موج‌های آلودگی ایجاد کند؛ بنابراین رصد مستمر و پاسخ سریع ضروری است.
– استفاده از روغن‌های گیاهی/معدنی یا صابون‌های حشره‌کش برای کاهش استقرار شته‌ها در برنامه‌های کم‌خطر می‌تواند مفید باشد، به‌ویژه در مراحل اولیه طغیان.
کنترل شیمیایی (طبق منبع ارائه‌شده)
– متیل دمتون 0.03 درصد (حدود 0.3 میلی‌لیتر در لیتر آب) هر 3–4 هفته برای کنترل ناقل و کاهش گسترش بیماری.
– گزینه‌های دیگر کنترل شته‌ها: فسفومیدون 1 میلی‌لیتر/لیتر، متیل دمتون 2 میلی‌لیتر/لیتر، یا مونوکروتوفوس 1 میلی‌لیتر/لیتر.
– توجه مهم: برخی از این ترکیبات در بسیاری از کشورها محدود یا ممنوع شده‌اند. پیش از مصرف، قوانین ملی، برچسب ثبت و الزامات ایمنی را بررسی کنید و جایگزین‌های کم‌خطرتر و ثبت‌شده را در اولویت قرار دهید.
– محلول‌پاشی ریزمغذی‌ها به‌عنوان پشتیبان: 0.2% سولفات مس (تقریباً 2 میلی‌لیتر/لیتر)، 0.2% سولفات آهن (2 میلی‌لیتر/لیتر)، 0.5% سولفات روی (5 میلی‌لیتر/لیتر) و 0.1% اسیدبوریک (1 میلی‌لیتر/لیتر) در ماه‌های 3، 5 و 7 پس از کاشت. کنترل علف‌های هرز با گلیفوسیت به میزان 2 کیلوگرم در هر 3 هکتار مطابق دستورالعمل برچسب.
آنچه درمان نیست
– هیچ درمان شفابخش برای گیاه آلوده وجود ندارد. هدف، پیشگیری و محدودکردن انتشار است. گیاهان آلوده باید حذف شوند تا نقش مخزن نداشته باشند.
پروتکل نمونه‌برداری و تشخیص
– تشخیص میدانی بر پایه الگوهای موزاییکی و کوتولگی است؛ تأیید آزمایشگاهی با ELISA یا RT-PCR برای تصمیمات بهداشتی مواد کاشت توصیه می‌شود، به‌خصوص در نهالستان‌ها و تولید کشت‌بافتی.
– ردیابی مزرعه‌ای: ثبت نقشه آلودگی، تاریخ ظهور علائم و شدت، برای تنظیم آستانه‌های مداخله و برنامه سم‌پاشی ناقلان.
برنامه اجرایی پیشنهادی در مزرعه موز
– قبل از کاشت: تأمین نهال کشت‌بافتی عاری از ویروس؛ پاکسازی کامل علف‌های هرز؛ عدم کشت هم‌زمان کدوییان.
– پس از کاشت تا 8 ماهگی: وجین منظم، تغذیه پایه طبق برنامه، سه نوبت محلول‌پاشی ریزمغذی در ماه‌های 3، 5 و 7.
– رصد ناقلان: کارت‌های زرد چسبنده و پیمایش هفتگی حاشیه و کانون‌ها؛ در صورت مشاهده طغیان شته، اعمال سریع کنترل‌های انتخاب‌شده.
– مدیریت کانون‌ها: حذف بوته‌های آلوده، پاکسازی ابزار و دفع ایمن بقایا.
– بازبینی اثرگذاری: ارزیابی ماهانه شدت علائم و تراکم ناقلان، اصلاح زمان‌بندی‌ها بر اساس نتایج.
ایمنی و محیط زیست
– هنگام کار با حشره‌کش‌ها و علف‌کش‌ها، PPE کامل (دستکش، ماسک، عینک، لباس کار) الزامی است.
– تناوب مواد مؤثره برای جلوگیری از بروز مقاومت ناقلان.
– احترام به فاصله زمانی قبل از برداشت (PHI) و دوره کارگر (REI).
– مدیریت پسماند محلول‌ها و ظروف مطابق مقررات.
جمع‌بندی:
CMV در موز عمدتاً یک بیماری مدیریتی است: پیشگیری با مواد کاشت سالم، بهداشت مزرعه و مدیریت ناقلان، مؤثرترین راهبردها هستند. حذف به‌موقع گیاهان آلوده، کنترل علف‌های هرز میزبان و تغذیه متعادل می‌تواند بار ویروسی مزرعه را کاهش دهد. استفاده هدفمند و قانون‌مدار از حشره‌کش‌ها تنها بخشی از برنامه IPM است و باید با پایش و اقدامات فرهنگی تلفیق شود.
